Chứng khoán phái sinh là gì?
Chứng khoán phái sinh là một công cụ tài chính dưới dạng hợp đồng mà trong đó giá trị của chứng khoán phái sinh phụ thuộc vào một hay nhiều loại tài sản cơ sở. Hợp đồng xác nhận quyền và nghĩa vụ của các bên đối với việc thanh toán tiền, chuyển giao số lượng tài sản cơ sở vào thời điểm xác định trong tương lai với mức giá nhất định được thỏa thuận trước.
Tài sản cơ sở của chứng khoán phái sinh cũng được quy định là chứng khoán, các chỉ số chứng khoán hoặc tài sản khác như thực phẩm, nông sản, kim loại,... Tại thị trường Việt Nam, các sản phẩm chứng khoán phái sinh cho phép nhà đầu tư đặt cược vào sự “tăng” hoặc “giảm” của tài sản cơ sở trong tương lai. Nếu sự thay đổi đó diễn ra đúng như dự đoán thì nhà đầu tư sẽ có lời.
Đặc điểm của chứng khoán phái sinh
Chứng khoán phái sinh có những đặc điểm:
Mỗi chứng khoán phái sinh được thành lập trên tối thiểu một tài sản cơ sở và có giá trị gắn liền với giá trị của phần tài sản đó
Chứng khoán phái sinh không xác nhận quyền sở hữu với tài sản cơ sở mà chỉ là sự cam kết về quyền và nghĩa vụ phát sinh trong tương lai giữa hai bên tham gia vào hợp đồng
Chứng khoán phái sinh là công cụ gắn liền cùng đòn bẩy tài chính, chứng khoán phái sinh mang tính chất chủ yếu là đầu tư vào sự biến động giá trị của tài sản chứ không phải là sự đầu tư vào một loại tài sản thực tế
đặc điểm chứng khoán phái sinh
Hợp đồng phái sinh
Hợp đồng phái sinh là hợp đồng tài chính được thỏa thuận giữa hai hoặc nhiều bên để giao dịch tài sản cơ sở (trái phiếu, chứng khoán, tiền tệ, lãi suất, hàng hóa…). Đây là loại hợp đồng được tạo ra với mục đích phân tán rủi ro, bảo vệ hoặc tạo ra lợi nhuận cho các bên tham gia hợp đồng. Thực tế, tham gia hợp đồng phái sinh không chỉ giúp nhà đầu tư hạn chế rủi ro mà con giúp sinh lời cao hơn.
Các loại chứng khoán phái sinh trên thị trường hiện nay
Hiện nay, trên thị trường, chứng khoán phái sinh được chia thành 4 loại chính dưới đây.
4.1 Hợp đồng kỳ hạn (Forward)
Hợp đồng kỳ hạn là hợp đồng giữa các bên để mua hoặc bán một tài sản nào đó vào một ngày cụ thể trong tương lai với mức giá đã thỏa thuận từ trước trong hợp đồng. Tài sản được mua bán trong hợp đồng kỳ hạn là bất kỳ loại hàng hóa nào ví dụ như nông sản, tiền, chứng khoán…
Chênh lệch giữa giá trong hợp đồng và giá tại thời điểm tương lai là cơ sở để tính lãi, lỗ đối với người mua hoặc người bán. Đây là loại hợp đồng giao sau, thường được nhà đầu tư sử dụng để đầu cơ giá cả hoặc hạn chế rủi ro lãi suất trong tương lai.
4.2 Hợp đồng quyền chọn (Option)
Hợp đồng quyền chọn cho phép nhà đầu tư lựa chọn không mua, không bán nếu nhận thấy việc thực hiện giao dịch không có lợi. Hợp đồng quyền chọn cho phép người tham gia có thể có quyền chọn mua, bán một khối lượng hàng hoá nhất định với mức giá xác định ở thời điểm nhất định.
Hợp đồng quyền chọn là công cụ tài chính cho phép người mua có quyền nhưng không bắt buộc được mua hay bán tài sản với mức giá đã được ấn định vào trước hoặc đúng ngày kết thúc hợp đồng. Tuy nhiên, dù quyết định thực hiện hay hủy hợp đồng, người mua vẫn phải trả một mức phí nhất định gọi là phí mua quyền cho người bán.
4.3 Hợp đồng hoán đổi (Swap)
Hợp đồng hoán đổi là thỏa thuận hợp đồng giữa hai bên, các bên đồng ý trao đổi nghĩa vụ thực hiện các khoản thanh toán định kỳ của nhau. Hoặc 2 bên đồng ý trao đổi các luồng tiền trong tương lai theo phương thức đã định sẵn và trong khoảng thời gian xác định trước.
Tại Việt Nam, hợp đồng hoán đổi thường được các ngân hàng bán cho doanh nghiệp với sản phẩm hoán đổi là ngoại tệ. Theo đó, doanh nghiệp sẽ cùng lúc mua và bán số lượng ngoại tệ như nhau nhưng kỳ hạn thanh toán và tỷ giá hai giao dịch khác nhau, được xác định tại thời điểm ký hợp đồng.
hợp đồng swap
4.4 Hợp đồng tương lai (Future)
Hợp đồng tương lai hay còn được gọi hợp đồng giao sau là loại hợp đồng phái sinh giữa bên mua và bên bán để giao dịch tài sản nào đó vào thời điểm xác định trong tương lai. Nghĩa là, ở thời điểm hiện tại các bên sẽ thỏa thuận hợp đồng mua bán tài sản mà thời gian giao dịch và mức giá giao dịch xác định tại thời điểm trong tương lai.
Chứng khoán phái sinh quốc tế
Chứng khoán phái sinh quốc tế là công cụ tài chính dưới dạng hợp đồng xác nhận quyền, nghĩa vụ của các bên đối với việc thành toán tiền, chuyển giao tài sản trên sàn quốc tế theo mức giá đã được xác định trong khoảng thời gian hoặc ngày đã xác định trong tương lai.
Thị trường chứng khoán phái sinh quốc tế là nơi giao dịch các sản phẩm chứng khoán phái sinh trên các sàn quốc tế với tên viết tắt theo tiếng Anh là CFD (Contract For Difference).
Thị trường quốc tế cho phép các nhà đầu tư có quyền lựa chọn đa dạng sản phẩm chứng khoán phái sinh của nhiều công ty trên thế giới. Trong đó bao gồm cổ phiếu, dầu thô hay nông sản, kim loại…của các tập đoàn.
Nhà đầu tư có nên đầu tư vào thị trường chứng khoán phái sinh không?
Thị trường nào cũng có những ưu và nhược điểm riêng. Nhà đầu tư nên tìm hiểu về lợi ích và hạn chế của mỗi thị trường. Dưới đây Tikop giới thiệu lợi ích và hạn chế của thị trường chứng khoán phái sinh.
6.1 Lợi ích
Chứng khoán phái sinh đem đến cho nhà đầu tư những lợi ích như sau:
Chứng khoán phái sinh giúp giảm tối đa các rủi ro biến động giá có thể xảy ra, nắm bắt được thời điểm tham gia và bán lại các hợp đồng tương lai hợp lý
Giúp nhà đầu tư đa dạng phương thức giao dịch, có thể tự do lựa chọn các giao dịch có lợi cho mình
Giao dịch tài chính diễn ra minh bạch, có pháp luật bảo hộ bởi mọi giao dịch đều được Sở Giao dịch Chứng khoán xử lý, tính thanh khoản ở chứng khoán phái sinh vô cùng cao
Có giới hạn vị thế cho các nhà đầu tư rõ ràng, ví dụ: nếu bạn sử dụng tài khoản đầu tư cá nhân, một ngày có thể thực hiện giao dịch khoảng 5000 vị thế, nhưng khối lượng phát hành và niêm yết lại không giới hạn
Có thể đầu cơ cả hai chiều, sinh lời ngay cả khi thị trường chứng khoán có xu hướng giảm và được bán khống hợp pháp
Chứng khoán phái sinh còn là đòn bẩy giúp bạn mua được nhiều cổ phiếu giá thấp, đem đến cơ hội sinh lời cao
lợi ích khi mua bán chứng khoán
6.2 Hạn chế
Tuy có nhiều lợi ích nhưng chứng khoán phái sinh vẫn có những hạn chế nhất định:
Rủi ro trong chiến lược đầu cơ: Đầu cơ sẽ chỉ tạo ra lợi nhuận lớn khi dự báo trùng với biến động giá tài sản cơ sở trong tương lai, nếu sự thay đổi về giá không như dự đoán, nhà đầu tư có thể thua lỗ rất nhiều
Yêu cầu ký quỹ bổ sung: Chứng khoán phái sinh yêu cầu ký quỹ bổ sung với trường hợp tiền trong tài khoản ký quỹ bằng hoặc thấp hơn so với mức duy trì, nếu bạn không kịp thời bổ sung thì vị thế đầu tư sẽ bị đóng, gây thua lỗ và nghiêm trọng hơn là phá sản
Cách chơi chứng khoán phái sinh
Giao dịch chứng khoán phái sinh được thực hiện theo các bước như sau:
Bước 1: Mở tài khoản giao dịch chứng khoán phái sinh. Nhà đầu tư sẽ liên hệ đến cơ sở để mở tài khoản giao dịch. Bạn có thể mở tài khoản chứng khoán phái sinh tại các đơn vị dưới đây:
Các công ty chứng khoán: VNDIRECT, SSI, HSC, MBS và nhiều công ty chứng khoán khác.
Các ngân hàng: Vietcombank, BIDV, VietinBank, ACB, Techcombank, VPBank, và nhiều ngân hàng khác.
>> Xem thêm Hướng dẫn chi tiết cách mở tài khoản chứng khoán chi tiết và những lưu ý cho người mới bắt đầu
Bước 2: Nộp tiền ký quỹ, để có thể đặt lệnh giao dịch mua bán trên tài khoản phái sinh, nhà đầu tư cần nộp tiền vào tài khoản phái sinh và nộp ký quỹ lên Trung tâm lưu ký chứng khoán Việt Nam (VSD).
Bước 3: Giao dịch phái sinh, nhà đầu tư có thể đặt lệnh mua bán khi đảm bảo điều kiện về ký quỹ qua các kênh giao dịch của cơ sở đăng ký.
Bước 4: Thanh toán bù trừ. Nhà đầu tư phải thanh toán toàn bộ lãi lỗ phát sinh theo hợp đồng hàng ngày. Lãi lỗ sẽ được tính toán dựa theo giá giao dịch đóng cửa của hợp đồng tương lai. Riêng với các hợp đồng đến ngày đáo hạn, lãi/lỗ sẽ được tính toán dựa trên giá đóng cửa của chỉ số tại ngày đáo hạn của hợp đồng tương lai đó.
Nếu tài khoản chứng khoán phái sinh của bạn lỗ ròng: Bạn sẽ phải thanh toán đầy đủ toàn bộ số lỗ phát sinh chậm nhất đến 9h sáng ngày hôm sau.
Nếu tài khoản chứng khoán phái sinh của bạn lãi ròng: Bạn sẽ nhận được đầy đủ số lãi phát sinh sau 11h sáng ngày hôm sau.
Bước 5: Theo dõi các loại tỷ lệ. Nếu tài khoản có số dư ký quỹ dưới mức quy định, bạn sẽ bị gọi ký quỹ (call margin) bởi công ty chứng khoán, yêu cầu bổ sung vào tài khoản. Ngược lại, nếu giá trị tài sản ký quỹ vượt giá trị ký quỹ yêu cầu, bạn có thể rút bớt phần này.
các bước đầu tư chứng khoán phái sinh
Những lưu ý nhà đầu tư cần biết khi tham gia đầu tư thị trường chứng khoán phái sinh
Chứng khoán phái sinh là một thị trường rất tiềm năng nhưng cũng tiềm ẩn nhiều nguy cơ. Dưới đây là những lưu ý mà nhà đầu tư cần tìm hiểu để tránh phải những rủi ro không đáng có.
Các nhà đầu tư phải thực hiện ký quỹ bổ sung ngay khi số tiền trên tài khoản ký quỹ xuống bằng hoặc thấp hơn so với mức duy trì. Do đó, để tham gia vào chứng khoán phái sinh là nhà đầu tư phải có tiềm lực tài chính.
Nếu không thực hiện ký quỹ bổ sung kịp thời khi có yêu cầu thì vị thế của nhà đầu tư sẽ đóng lại, gây thua lỗ, thậm chí có thể dẫn đến phá sản.
Tại tất cả các giao dịch mua hoặc bán, nhà đầu tư phải thực hiện bước ký quỹ và margin call trước khi giao dịch để đảm bảo khả năng thanh toán. Nhà đầu tư cần luôn duy trì mức ký quỹ theo yêu cầu hợp lý và ghi nhớ ngày đáo hạn hợp đồng.
Nhà đầu tư cần nghiên cứu loại chứng khoán phái sinh mình chuẩn bị đầu tư rõ ràng, đảm bảo khả năng bán khống sẽ sinh lời. Dù trao đổi mua bán với số lượng lớn hay nhỏ, thì chi phí giao dịch tại các phiên, cũng như phần trăm thuế phải chi trả cần được thống kê rõ ràng. Vậy nên, nhà đầu tư nên lựa chọn sàn có mức thấp, để tiết kiệm được chi phí ở mức tối đa.
Giao dịch hợp đồng tương lai có gì khác biệt so với giao dịch cổ phiếu?
Việc giao dịch Hợp đồng đồng tương lai diễn ra tương tự so với giao dịch cổ phiếu. Nhà đầu tư có thể thực hiện giao dịch thông qua giao dịch khớp lệnh hoặc giao dịch thỏa thuận. Các hợp đồng tương lai sẽ có bảng giá riêng biệt, nhà đầu tư dựa trên kỳ vọng của mình vào xu hướng của chỉ số có thể đặt lệnh và khớp lệnh để tham gia vào hợp đồng tương lai.
Ký quỹ là gì? Ký quỹ hoạt động như thế nào?
Ký quỹ là một trong những điểm khác biệt của giao dịch chứng khoán phái sinh so với giao dịch cổ phiếu. Ký quỹ trong giao dịch chứng khoán phái sinh đóng vai trò như một khoản đặt cọc để đảm bảo việc thực hiện nghĩa vụ của hai bên khi tham gia hợp đồng. Trung tâm lưu ký sẽ quy định tỷ lệ ký quỹ ban đầu cho mỗi loại hợp đồng khác nhau.
Tỉ lệ ký quỹ ban đầu do trung tâm lưu ký quy định sẽ nêu rõ nhà đầu tư phải ký quỹ bao nhiêu phần trăm giá trị hợp đồng trước khi tham gia giao dịch chứng khoán phái sinh. Nhà đầu tư không có đủ số tiền ký quỹ như yêu cầu có thể bị gọi ký quỹ, và phải nộp đầy đủ ký quỹ để có thể tiếp tục nắm giữ vị thế đối với Hợp đồng tương lai.
giao dịch ký quỹ
Những câu hỏi thường gặp
Tuy đã xuất hiện từ lâu nhưng vẫn còn nhiều thắc mắc về chứng khoán phái sinh. Dưới đây là những thắc mắc thường gặp được Tikop tổng hợp và giải đáp.
11.1 Đầu tư Chứng khoán phái sinh có đảm bảo không?
Nhà đầu tư có thể hoàn toàn yên tâm khi đầu tư sản phẩm chứng khoán phái sinh.Tuy nhiên, nhà đầu tư cần lưu ý rằng, bất cứ sản phẩm chứng khoán nào cũng đều tiềm ẩn những rủi ro. Giao dịch tài chính của chứng khoán phái sinh diễn ra minh bạch, có pháp luật bảo hộ bởi mọi giao dịch đều được Sở Giao dịch Chứng khoán xử lý, tạo sự an toàn cho nhà đầu tư.
11.2 Chứng khoán phái sinh đầu tư ở đâu? Đầu tư như thế nào?
Hiện nay có rất nhiều đơn vị, các sàn chứng khoán thực hiện giao dịch chứng khoán phái sinh. Một số sàn có thể đầu tư chứng khoán phái sinh như sau:
11.3 Ngày đáo hạn chứng khoán phái sinh là ngày nào?
Ngày đáo hạn chứng khoán phái sinh (tiếng Anh là Expiration date) là ngày hiệu lực cuối cùng của những hợp đồng phái sinh (hợp đồng tương lai hoặc hợp đồng quyền chọn). Trước hoặc trong ngày này, nhà đầu tư phải quyết định sẽ làm gì với vị thế của mình.
Ngày đáo hạn hợp đồng tương lai được quy định là thứ Năm lần thứ 3 của tháng đáo hạn hợp đồng. Trong đó, các tháng đáo hạn lần lượt là tháng hiện tại, tháng kế tiếp và tháng cuối cùng của hai quý gần nhất.
Bài viết trên đây, Tikop đã tổng hợp những thông tin đầy đủ nhất về chứng khoán phái sinh. Mong rằng bạn đã có được thông tin mình cần tìm kiếm. Hãy theo dõi Tikop để có thêm nhiều kiến thức bổ ích!